
تحلیل کارشناسی–مدیریتی کوتاه درباره وضعیت آب و الگوی بهرهبرداری در ایران
ایران با در اختیار داشتن حدود ۱۲۰ میلیارد متر مکعب منابع آب تجدیدپذیر سالانه، در حال حاضر بین ۹۵ تا ۱۰۰ میلیارد متر مکعب از این منابع را مصرف میکند؛ یعنی بیش از ۷۵ درصد، در حالیکه آستانه جهانی بحران آب ۶۰ درصد اعلام شده است.
در چنین شرایطی، بهجای تمرکز بر افزایش بهرهوری و بازچرخانی آب مصرفی، متأسفانه تمرکز برخی تصمیمسازان به سمت توقف یا محدودسازی توسعه کشاورزی و کاهش الگوی کشت معطوف شده است، بدون توجه به راهحلهای فنی، بومی و پایدار.
در بخش کشاورزی که حدود ۸۸ درصد منابع آبی کشور را مصرف میکند، الگوی کشت فعلی در بسیاری از نقاط با اقلیم منطقه همخوان نیست.
بهطور مثال:
• کشت سنتی برنج در برخی مناطق (از جمله گیلان، مازندران و اخیراً در استانهای نیمهخشک مانند زنجان، قزوین، اردبیل و حتی خراسان شمالی) بهشدت افزایش یافته است،
• این نوع کشت حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار متر مکعب آب در هر هکتار مصرف میکند،
• در حالی که زیتون با حدود ۱۵۰۰ متر مکعب در سال، محصولی کممصرف و سازگار با اقلیم نیمهخشک است.
نکته کلیدی:
در حوضه رودخانه قزلاوزن، که منبع اصلی تأمین آب کشاورزی و شرب در مناطق زیادی است، در دو دهه گذشته بهواسطه توسعهی کنترلنشدهی کشت برنج، بارگذاری آبی بهشدت افزایش یافته است.
در صورتیکه همین روند فعلی اصلاح شود و از توسعه غیرمنطقی جلوگیری گردد، میتوان رودخانه قزلاوزن را در یک بازهی زمانی کمتر از ۱۰ سال به شرایط آبی گذشته بازگرداند.
ملاحظات امنیتی و اقتصادی در سیاستگذاری آب
یکی از دغدغههای جدی، احتمال نفوذ عناصر تأثیرگذار در لایههای تصمیمسازی حوزه آب است. همانطور که در برخی حوزههای امنیتی نیز در سالهای اخیر، نفوذ تأیید و مستند شده است، در حوزههای راهبردی اقتصادی همچون آب نیز این احتمال بهشدت وجود دارد.
دادههای غلط، تحلیلهای سفارشی، و توصیههایی که توقف توسعهی مناطق بومی و محروم را موجه جلوه میدهند، میتوانند ناشی از چنین نفوذهایی باشند. این روند، در نهایت میتواند به امنیت غذایی، توسعه پایدار و حتی انسجام سرزمینی کشور لطمه بزند.
جمعبندی
راهکار کاهش بحران آب، نه در توقف توسعه، بلکه در مدیریت دقیق الگوی کشت، افزایش بهرهوری مصرف، بازچرخانی آب، و شفافسازی فرآیند تصمیمسازی است.
بازگشت به تعادل آبی در حوضههایی مانند قزلاوزن، ممکن و دستیافتنیست؛ مشروط به آنکه اراده مدیریتی و انسجام حاکمیتی در اولویتبخشی به این موضوع شکل بگیرد.
مهدی_عباسی
فعال اقتصادی در حوزه کشاورزی